Het schenken van een effectenportefeuille met voorbehoud van vruchtgebruik

De notariële schenking van een effectenportefeuille met voorbehoud van vruchtgebruik is een populair instrument voor ouders die hun nalatenschap voorbereiden en een deel van hun vermogen optimaal willen overdragen aan hun kinderen en tegelijkertijd elkaar willen beschermen bij overlijden.

We bekijken het geval van Diane en Alexander, gepensioneerd en gehuwd met scheiding van goederen. Hun twee kinderen zijn goed gesetteld en komen niets tekort. Hun ouders hebben hen namelijk al geholpen bij de aankoop van hun woning.

Naast hun woning beschikken Alexander en Diane over banktegoeden, waaronder een effectenportefeuille op hun beider namen, gewaardeerd aan 500.000 euro.

Alexander en Diane denken na over hun nalatenschap en hebben enkele twijfels. Enerzijds overwegen ze een schenking van hun effectenportefeuille aan hun kinderen, om de verschuldigde successierechten bij overlijden te verlagen. Anderzijds willen ze tijdens hun leven (1) hun huidige inkomstenniveau behouden, (2) vermijden dat de kinderen nu al over de geschonken effectenportefeuille kunnen beschikken, maar ook nog (3) zelf de beheersbeslissingen van die portefeuille blijven nemen, in overleg met hun huidige beleggingsadviseur. Na het overlijden van een van hen willen ze de langstlevende beschermen door hem of haar een maximaal levenscomfort te waarborgen.

Ze vragen zich af of het mogelijk is om al die doelstellingen te combineren. Hun expert in vermogensplanning stelt een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik als mogelijke oplossing voor. Maar hoe werkt dat precies?

De schenking met voorbehoud van vruchtgebruik

Bij een notariële schenking van een effectenportefeuille met voorbehoud van vruchtgebruik wordt enkel de blote eigendom ervan overgedragen aan de begiftigden. Dit type schenking beantwoordt aan de beschermingsdoelstellingen die heel wat ouders hebben. Want ook al overwegen ze om op een bepaald moment in hun leven een deel van hun financiële tegoeden aan hun kinderen over te dragen, toch willen ze bepaalde rechten op die goederen behouden, zoals de inkomsten, de controle en het beheer ervan. De schenking van een effectenportefeuille met voorbehoud van vruchtgebruik maakt het niet alleen mogelijk om die wensen te combineren, maar ook om de successierechten bij overlijden van de ouders te verlagen.

1. De inkomsten behouden

Als vruchtgebruikers behouden de ouders-schenkers het recht op de werkelijk voortgebrachte inkomsten van de geschonken effectenportefeuille. Afhankelijk van de samenstelling van de effectenportefeuille zijn die inkomsten dividenden van individuele aandelen of distributiefondsen (bijvoorbeeld beveks) en/of coupons van obligaties. Gezien de potentiële schommelingen van deze inkomsten van jaar tot jaar, is het aangewezen om bijkomend een minimale financiële last te voorzien ten voordele van de ouders-schenkers. Als het vruchtgebruik in een bepaald jaar een bepaald percentage (bepaald op basis van de marktrentevoeten) van de gegeven portefeuille niet bereikt, compenseert die last dat inkomenstekort. Het is mogelijk om deze last als optioneel te bepalen en jaarlijks te indexeren. Dit kan interessant zijn wanneer de effectenportefeuille geheel of gedeeltelijk bestaat uit kapitalisatiebeleggingsfondsen (die geen inkomsten uitkeren).

De gerealiseerde meerwaarden op de effecten van de geschonken portefeuille worden in principe herbelegd in de effectenportefeuille.

2. De controle behouden

Tijdens het leven van hun ouders (vruchtgebruikers) kunnen de kinderen (blote eigenaars) niet afzonderlijk over de volle eigendom van de geschonken portefeuille beschikken. Bovendien is in de akte doorgaans bepaald dat de kinderen ook niet het recht hebben om de blote eigendom van de effectenportefeuille over te dragen, om zo het familiale karakter van de verrichting te vrijwaren zolang de ouders leven. De ouders zijn er dus zeker van dat ze de controle behouden over de geschonken portefeuille. Opgelet, als vruchtgebruikers kunnen de ouders in principe ook niet afzonderlijk beschikken over de eigendom van de geschonken effectenportefeuille, aangezien hun kinderen er (blote) eigenaars van zijn geworden.

3. Het beheer behouden

Overeenkomstig het Burgerlijk Wetboek, wanneer een recht van vruchtgebruik betrekking heeft op een bepaald geheel van elementen (we spreken van een 'universaliteit'), zoals een effectenportefeuille die uit financiële activa bestaat, kan de vruchtgebruiker een of meer van die financiële activa verkopen op voorwaarde dat dit bijdraagt tot een goed beheer van de effectenportefeuille en ze door andere financiële activa vervangen worden. Met andere woorden, de vruchtgebruiker heeft het recht om bepaalde effecten uit de bezwaarde portefeuille te verkopen, maar enkel voor het beheer van die portefeuille (die aan de blote eigenaar toebehoort), en dat in het gemeenschappelijke belang van de partijen.

Bij de schenking van een effectenportefeuille met voorbehoud van vruchtgebruik behouden de ouders als vruchtgebruikers dus het recht om de portefeuille te beheren. Zo kunnen ze bijvoorbeeld een effect arbitreren (het verkopen om een ander effect aan te kopen) binnen de effectenportefeuille of de opbrengst van een effect dat op vervaldag is gekomen in een ander effect herbeleggen, en dat op basis van een vooraf bepaald beleggersprofiel.

Opgelet: de ouders-vruchtgebruikers mogen geen enkel effect in de portefeuille verkopen om er vrij gebruik van te maken, noch de portefeuille in zijn geheel verkopen om zich tot andere beleggingsvormen te wenden.

Andere voorwaarden, lasten of modaliteiten bij de schenking

Naast het voorbehoud van vruchtgebruik ten voordele van de ouders-schenkers is het mogelijk om aan de schenking andere voorwaarden, modaliteiten en/of lasten te koppelen. Het is met name mogelijk om te voorzien in een bijkomende financiële last zoals hierboven beschreven, in een conventioneel beding van terugkeer bij vooroverlijden van een begiftigde, in een verbod voor de begiftigde(n) om over de blote eigendom van de portefeuille te beschikken (zie hierboven) of om het in te brengen in een gemeenschap van goederen of in om het even welke onverdeeldheid of in een dekking, onder bepaalde voorwaarden, van uitzonderlijke kosten voor de ouders-schenkers, zoals geneeskundige verzorging, huur van rusthuizen enz.

En vanuit fiscaal standpunt?

Een schenking van een effectenportefeuille met voorbehoud van vruchtgebruik gebeurt noodzakelijkerwijze via de opmaak van een Belgische of buitenlandse notariële akte. Aangezien deze akte verplicht in België moet worden geregistreerd, zijn schenkingsrechten verschuldigd. Tussen ouders en kinderen bedragen deze rechten 3% (in het Vlaams en Brussels Hoofdstedelijk Gewest) of 3,3% (in het Waals Gewest) en worden ze berekend op de waarde van de volle eigendom van de geschonken portefeuille. Wordt de akte verleden voor een Belgische notaris, dan zorgt die zelf voor de registratie van de akte en de doorstorting van de rechten aan de fiscale administratie. Als de akte verleden wordt voor een buitenlandse notaris, moeten de partijen dit zelf doen binnen de 4 maanden na het verlijden van de akte. Op voorwaarde dat de schenkingsrechten betaald zijn, zijn er geen successierechten meer verschuldigd bij het overlijden van de ouders-schenkers op de geschonken portefeuille, op het ogenblik dat de kinderen er dus volle eigenaar van worden.

In de situatie van Diane en Alexander

Hun effectenportefeuille van 500.000 euro met voorbehoud van vruchtgebruik aan hun kinderen schenken, biedt Diane en Alexander dus de gewenste zekerheid tijdens hun leven. Ze behouden immers de inkomsten van die portefeuille waarover hun kinderen niet kunnen beschikken, ze blijven die portefeuille zelf beheren en dat allemaal met een vermindering van de successierechten die hun kinderen bij hun overlijden verschuldigd zijn.

Maar dat is niet alles, naast deze voordelen willen Diane en Alexander elkaar maximaal beschermen na het overlijden van één van hen.

De bescherming van de langstlevende echtgenoot-schenker

Stel dat Alexander enkele jaren na de schenking overlijdt. Zal Diane als langstlevende echtgenoot het vruchtgebruik verkrijgen van het deel van de effectenportefeuille dat toebehoort aan Alexander en zo ja, zal dit vruchtgebruik haar voldoende beschermen?

De wet voorziet momenteel in twee mechanismen waarmee de langstlevende echtgenoot-schenker het vruchtgebruik van een effectenportefeuille kan genieten bij het overlijden van de andere echtgenoot-schenker. Het gaat om het opvolgend vruchtgebruik en de wettelijke aanwas van vruchtgebruik. Daarnaast bestaat er een derde mechanisme, ditmaal conventioneel, waarbij in de schenkingsakte een specifiek beding wordt opgenomen, het zogenaamde 'conventionele beding van aanwas', waardoor de langstlevende echtgenoot dit vruchtgebruik kan genieten.

Eerste mechanisme: het wettelijk opvolgend vruchtgebruik

Bij gebrek aan een bijzondere bepaling in de schenkingsakte en onder bepaalde voorwaarden kent het erfrecht de langstlevende echtgenoot een recht van vruchtgebruik toe op de goederen die door de overleden echtgenoot geschonken werden met voorbehoud van vruchtgebruik. Het gaat om het opvolgend vruchtgebruik dat tot doel heeft de echtgenoten in staat te stellen hun levenscomfort te behouden na het overlijden van een van hen.

Om er recht op te hebben, moet de langstlevende echtgenoot gehuwd geweest zijn met de echtgenoot-schenker, zowel op het ogenblik van de schenking als bij diens overlijden. De echtgenoot-schenker mag bovendien tijdens zijn of haar leven geen afstand hebben gedaan van het vruchtgebruik, noch dit recht op het opvolgend vruchtgebruik bij testament hebben ontnomen aan de langstlevende.

Als Alexander op het ogenblik van zijn overlijden nog altijd het vruchtgebruik had van de helft van de effectenportefeuille van 500.000 euro die hij samen met zijn echtgenote Diane aan hun kinderen heeft geschonken - en hij haar dat recht niet bij testament heeft ontnomen - dan zal Diane a priori het opvolgend vruchtgebruik genieten op de helft die aan haar overleden echtgenoot toebehoort.

Maar indien de ouders-schenkers, zoals Alexander en Diane, elkaar willen beschermen door de langstlevende een zeker en duurzaam recht van vruchtgebruik op de geschonken goederen te garanderen, heeft het opvolgend vruchtgebruik toch zijn beperkingen.

Aangezien het om een wettelijk vruchtgebruik gaat, is het opvolgend vruchtgebruik enerzijds onderworpen aan de regels voor de omzetting van het erfrechtelijk vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot. Diane kan haar opvolgend vruchtgebruik ontnomen zien worden als gevolg van een verzoek tot omzetting vanwege haar kinderen. In dat geval moet ze genoegen nemen met een som geld die overeenstemt met de waarde van haar vruchtgebruik, gewaardeerd op basis van haar leeftijd en de obligatierendementen die op de markt worden aangeboden. Een dergelijke waardering van haar vruchtgebruik is mogelijk onvoldoende voor Diane.

Anderzijds, aangezien het opvolgend vruchtgebruik een nieuw vruchtgebruik is dat wettelijk aan de langstlevende wordt toegekend, zijn alle in de schenkingsakte bepaalde voorwaarden en lasten niet (meer) van toepassing op de helft van de effectenportefeuille die door de overleden echtgenoot werd geschonken. Het verbod voor de begiftigde kinderen om over de geschonken goederen te beschikken zonder het akkoord van de ouders-schenkers, de conventionele terugkeer bij vooroverlijden van een begiftigde, de verplichting om de geschonken goederen in het eigen vermogen van de begiftigde kinderen te houden enz., zijn allemaal lasten en modaliteiten die in de oorspronkelijke akte zijn vastgelegd en die Diane niet meer zal genieten in de uitoefening van haar opvolgend vruchtgebruik.

Die verschillende elementen tonen aan dat de bescherming die aan de langstlevende echtgenoot wordt geboden door het opvolgend vruchtgebruik vrij precair is. Als Diane bij het overlijden van Alexander het opvolgend vruchtgebruik geniet op de helft van de effectenportefeuille van haar echtgenoot, kan ze zich onvoldoende beschermd voelen. Is het mogelijk om Diane gerust te stellen?

Tweede mechanisme: de wettelijke aanwas van vruchtgebruik

De wettelijke aanwas van vruchtgebruik is een recente wettelijke regeling, ingevoerd door de hervorming van het goederenrecht, die in september 2021 in werking is getreden. Dit nieuwe mechanisme heeft betrekking op de hypothese dat twee of meer personen samen of in onverdeeldheid het vruchtgebruik van eenzelfde goed bezitten. Behoudens andersluidende bepaling voorziet de wet dat bij overlijden van een van de medevruchtgebruikers diens aandeel in het vruchtgebruik automatisch zal aanwassen bij het vruchtgebruik van de overblijvende medevruchtgebruikers.

Diane en Alexander zijn medevruchtgebruiker van de effectenportefeuille die aan hun kinderen wordt geschonken en genieten dus die wettelijke aanwas van vruchtgebruik bij het overlijden van Alexander, tenzij ze er anders over zouden beslissen in de schenkingsakte.

Aangezien het om een recente rechtsfiguur gaat, roept de wettelijke aanwas van vruchtgebruik bepaalde vragen op waarop de rechtsleer momenteel geen eensluidende antwoorden biedt. Zo wordt er momenteel nog geredetwist over de kwestie van de wettelijke dan wel conventionele aard van het vruchtgebruik voortkomende uit de wettelijke aanwas van vruchtgebruik en de al dan niet toepassing op dit vruchtgebruik van de regels voor de omzetting van het erfrechtelijk vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot . Of de in de schenkingsakte bepaalde modaliteiten al dan niet worden toegepast op dit vruchtgebruik hangt ook af van het antwoord op die vraag. Die elementen zijn van groot belang voor de bescherming van de langstlevende begunstigde echtgenoot, die gezien de onzekerheid relatief blijft.

Is er dan een alternatief voor het opvolgend vruchtgebruik of de wettelijke aanwas van vruchtgebruik zodat Diane optimaal beschermd wordt bij het overlijden van Alexander?

Derde mechanisme: het zogenaamde beding van 'conventionele aanwas'

Naast de voormelde wettelijke mechanismen is het ook mogelijk om vooruit te lopen op de kwestie van de bescherming van de ouders-schenkers door in de schenkingsakte een clausule op te nemen die een recht van vruchtgebruik regelt op de hele geschonken effectenportefeuille ten gunste van de langstlevende schenker. Concreet bepalen de ouders-schenkers dat het vruchtgebruik van de eerststervende zal aanwassen bij het vruchtgebruik van de langstlevende, zodat deze gedurende zijn/haar leven het vruchtgebruik zal blijven uitoefenen op de volledige geschonken portefeuille. De kinderen hebben dan pas het genot van de effectenportefeuille na het overlijden van hun tweede ouder.

In tegenstelling tot het opvolgend vruchtgebruik en het vruchtgebruik dat voortvloeit uit de wettelijke aanwas van vruchtgebruik, verkrijgt de langstlevende ouder het vruchtgebruik door de schenkingsakte en niet door de wet. Het gaat om een conventioneel vruchtgebruik, niet een wettelijk. Daarom valt dit vruchtgebruik niet onder de algemene regels van omzetting van het wettelijk erfrechtelijk vruchtgebruik, waardoor de begiftigde kinderen als blote eigenaars hun vader of moeder niet kunnen verplichten tot de omzetting ervan. Bovendien wordt het conventionele vruchtgebruik van de langstlevende uitgeoefend op de geschonken effectenportefeuille, rekening houdende met alle bijzondere lasten en voorwaarden die in de oorspronkelijke schenkingsakte werden vastgelegd. Ten slotte kan dit vruchtgebruik na de schenking niet meer worden ontnomen aan één van de echtgenoten-schenkers louter door de wil van de andere echtgenoot.

Wat is de kostprijs van deze drie mechanismen ter bescherming van de langstlevende echtgenoot op het vlak van successierechten?

Wat het opvolgend vruchtgebruik betreft, hebben het Waals en Brussels Hoofdstedelijk Gewest op dit ogenblik geen enkele specifieke bepaling getroffen om successierechten te heffen in hoofde van de langstlevende begunstigde echtgenoot. Het Vlaamse Gewest van zijn kant heeft uitdrukkelijk voorzien om het opvolgend vruchtgebruik dat de langstlevende echtgenoot ontvangt te onderwerpen aan de erfbelasting, behoudens specifieke vrijstelling.

Momenteel is er geen enkele wettelijke bepaling die toelaat om de wettelijke aanwas van vruchtgebruik aan de successierechten te onderwerpen, ongeacht het gewest.

Ten slotte wordt het beding van conventionele aanwas van vruchtgebruik tussen ouders-schenkers zoals bepaald in een schenkingsakte tot dusver niet onderworpen aan de successie- of schenkingsrechten.

De beste keuze voor Diane en Alexander

Een beding van conventionele aanwas van het vruchtgebruik in de schenkingsakte opnemen, blijkt de meeste bescherming te bieden voor Diane als Alexander overlijdt. Diane is er dan zeker van dat ze na het overlijden van Alexander in alle rust het vruchtgebruik op de volledige effectenportefeuille kan blijven genieten, en dat volgens dezelfde modaliteiten, voorwaarden en lasten als bepaald in de schenkingsakte. Deze oplossing is momenteel niet onderhevig aan successie- of schenkingsrechten.

Aangezien de drie beschermingsmechanismen van de langstlevende van de schenkers echter van toepassing kunnen zijn op de situatie van Diane en Alexander, rijst de vraag over hun onderlinge verhouding en rangorde. Welk beschermingsmechanisme heeft voorrang op de andere?

Over deze vraag is vandaag in de rechtsleer nog steeds geen consensus, maar één ding is alvast zeker: werd het beding van conventionele aanwas wel degelijk door de notaris van Diane en Alexander opgenomen in de schenkingsakte van de effectenportefeuille aan hun kinderen, dan is ze steeds bij voorrang van toepassing op de twee andere wettelijke mechanismen en verhindert ze dat deze uitwerking zullen krijgen. Hun maximale wederzijdse bescherming is in dat geval perfect verwezenlijkt.

Conclusie

De concrete situatie van Diane en Alexander toont aan dat de overdracht van een effectenportefeuille aan de volgende generatie en de bescherming van de ouders-schenkers perfect kunnen worden gecombineerd via een schenkingsakte met voorbehoud van vruchtgebruik. Tijdens hun leven behouden de ouders immers belangrijke voorrechten op de geschonken effectenportefeuille, zoals het recht op inkomsten en de beheersbevoegdheden. Na het overlijden van een van hen, waarborgt het beding van conventionele aanwas van vruchtgebruik de langstlevende tijdens zijn of haar leven een identiek comfort en een maximale bescherming.

Elke vermogensoplossing is noodzakelijkerwijs het resultaat van een globale denkoefening over de concrete situatie, de specifieke doelstellingen van het betrokken gezin en de burgerrechtelijke en fiscale gevolgen. Het is aangewezen u te laten adviseren door een notaris of elke andere expert in vermogensplanning.