Aandachtspunten bij het burgerlijk recht, de fundering van elke vermogensplanning

• Het burgerlijk recht is de fundering van elke vermogensplanning. Door de hervorming van het erf- en huwelijksvermogensrecht werden een aantal nieuwigheden in de wet ingeschreven.
  

• Zo verkregen verrekenbedingen eindelijk een wettelijk kader. Maar toch worden deze bedingen nog steeds fiscaal afgestraft, zeker in het Vlaams Gewest.

• Bij nieuwe rechtsfiguren, zoals het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik, is niet altijd alles meteen even duidelijk. Rechtspraak en rechtsleer zal hier dus één en ander verder moeten verduidelijken.

De regelgeving evolueert razendsnel en daarom vinden we het belangrijk om deze informatie met u te delen.

Intussen is het al bijna 3 jaren geleden dat er op burgerrechtelijk vlak, meer bepaald voor het erfrecht en het huwelijksvermogensrecht, een grondige hervorming werd doorgevoerd. Dat dit toen een zeer belangrijke evolutie was, staat buiten kijf: het burgerlijk recht vormt immers de fundering van elke vermogensplanning, waar vervolgens het fiscale recht (voornamelijk de successie- en registratierechten) op voortbouwt. Als gevolg van de hervorming van het erf- en huwelijksvermogensrecht heeft de fiscale wetgever trouwens ook niet stilgezeten en één en ander aangepast, jammer genoeg niet altijd in het voordeel van de belastingplichtige.

In onze dagelijkse praktijk merken we soms op dat bepaalde nieuwigheden nog onvoldoende bekend zijn. Het lijkt ons daarom aangewezen om even stil te blijven staan bij enkele aspecten van deze hervorming.

Verrekenbeding sinds kort wettelijk omkaderd

Tot een aantal jaren geleden kozen gehuwden volgens het stelsel van de zuivere scheiding van goederen er regelmatig voor om in hun huwelijkscontract een ’verrekenbeding’ op te nemen. Er zijn vele varianten van het verrekenbeding mogelijk, maar tot de hervorming van het huwelijksvermogensrecht in 2018, ontbrak een wettelijk kader voor dergelijke bedingen. Met de hervorming is hieraan tegemoetgekomen en heeft de wetgever een wettelijk kader geschapen voor wat betreft de verrekenbedingen van aanwinsten. Niets belet weliswaar dat echtgenoten in hun huwelijkscontract afwijken van deze wettelijke regeling en dus een eigen, meer aan hun noden aangepast beding opnemen. We beperken ons hierna enkel tot de wettelijke regeling.

Wat is nu vanuit burgerrechtelijk oogpunt een verrekenbeding van aanwinsten?

Nemen we het voorbeeld van Marc en Lea, een koppel zonder kinderen. Marc heeft geen verdere familie, Lea heeft nog één broer. Lea is een succesvolle zelfstandige ondernemer. Marc is beginnend kunstenaar. Ze wensen in het huwelijksbootje te stappen, maar ze hebben toch wat bedenkingen. Zo is er een groot verschil tussen het inkomen van Lea en dat van Marc. Als zelfstandig ondernemer wil Lea bovendien een zekere handelingsvrijheid over haar vermogen behouden. Daarnaast wil ze dat het vermogen van Marc beschermd wordt tegen haar mogelijke schuldeisers. De keuze voor een huwelijksstelsel van scheiding van goederen ligt dan uiteraard voor de hand. Maar anderzijds betekent dit wel dat er geen solidariteit is tussen de vermogens dat beide echtgenoten tijdens hun huwelijk zullen opbouwen. In een stelsel van zuivere scheiding van goederen zou bij overlijden van Lea, Marc relatief weinig zekerheid hebben. Bij het overlijden van Lea zou Marc immers in principe het vruchtgebruik vererven op de goederen van de nalatenschap van Lea, terwijl de broer van Lea de blote eigendom krijgt toegewezen (voor zover deze goederen van Lea niet in onverdeeldheid met Marc werden aangehouden).

Hoe wordt de vordering berekend?

Concreet wordt bij de ontbinding van het huwelijksstelsel nagegaan wat het aanvangs- en eindvermogen van elke echtgenoot is. Deze vermogens worden netto (dus min de schulden) in aanmerking genomen en de wet voorziet ook regels voor de waardering van de goederen en/of schulden van de respectievelijke vermogens. Het verschil tussen deze twee vermogens vormen dan de aanwinsten.

• Het aanvangsvermogen van elke echtgenoot bestaat grosso modo uit diens vermogen op het moment van inwerkingtreding van het huwelijk, de goederen en rechten verkregen door schenking of erfenis tijdens het huwelijk, de persoonlijke goederen en de goederen noodzakelijk voor de beroepsuitoefening.
  
• Het eindvermogen van elke echtgenoot bestaat uit alle goederen die hem of haar toebehoren op de dag van ontbinding van het huwelijksstelsel. Ook goederen die een echtgenoot tijdens het huwelijk zou geschonken hebben zonder akkoord van de andere echtgenoot of goederen waarover een echtgenoot zou beschikt hebben met het oogmerk om de rechten van de andere echtgenoot te benadelen.
  

Het eindvermogen min het aanvangsvermogen geeft de aanwinsten van elke echtgenoot. Vervolgens worden deze aanwinsten tussen de echtgenoten gecompenseerd. Het overschot wordt dan in twee gedeeld (aangezien het gaat om een 50/50 verrekenbeding) en dat resultaat is dan de schuldvordering van de echtgenoot ten aanzien van de andere echtgenoot. Deze vordering is in principe in geld betaalbaar.

Voorbeeld:

Stel dus dat Lea overlijdt. Vooraleer men haar nalatenschap gaat samenstellen en verdelen, wordt eerst het verrekenbeding in hun huwelijkscontract uitgevoerd. Het aanvangsvermogen van Lea bedroeg 100.000 euro en haar eindvermogen bedraagt 600.000 euro. De aanwinsten gerealiseerd door Lea bedragen dus 500.000 euro. Bekijken we nu het aanvangsvermogen van Marc. Dat bedraagt 50.000 euro. Zijn eindvermogen bedraagt 150.000 euro en zijn aanwinsten bedragen dus 100.000 euro. Lea heeft dus beduidend meer bijgedragen tijdens het huwelijk, maar door middel van het verrekenbeding wordt er toch een solidariteit georganiseerd (ten aanzien van Marc in dit geval). Hoe gebeurt dit? Als we de aanwinsten met elkaar compenseren geeft dat 500.000 euro min 100.000 euro, zijnde 400.000 euro aan aanwinsten die nog te verdelen zijn tussen de echtgenoten. Marc heeft een schuldvordering ten belope van de helft van de aanwinsten (dus 200.000 euro) op grond van het wettelijk verrekenbeding van aanwinsten dat bij ontbinding van het huwelijk een 50/50 verdeling van de aanwinsten voorziet.

In de aangifte van nalatenschap van Lea zou dan in principe (zie echter hierna) het volgende moeten gebeuren: het actief van de nalatenschap is 600.000 euro. Maar hiervan kan de schuldvordering van Marc afgetrokken worden, namelijk 200.000 euro. Blijft over: 400.000 euro als belastbaar netto actief in de successierechten. De schuldvordering van Marc is dus als passief aftrekbaar in de aangifte van de nalatenschap van Lea en Marc is op de schuldvordering van 200.000 euro in principe geen successierechten verschuldigd (zie echter hierna).

Merk op dat de wettelijke regeling in een verrekenbeding voor 50/50 voorziet. Vanuit burgerrechtelijk oogpunt belet echter niets de echtgenoten hiervan af te wijken en bijvoorbeeld een verrekenbeding voor 100/0 te voorzien. In dat geval zou Marc zelfs een vordering hebben van 400.000 euro.

Maar wat indien Marc als eerste zou komen te overlijden. Hernemen we weer hetzelfde cijfervoorbeeld. Door de werking van het verrekenbeding heeft Marc ’recht’ op 50% van de aanwinsten maar die zijn in feite door Lea gerealiseerd. Deze schuldvordering van Marc op de aanwinsten van 200.000 euro wordt dan als actief in zijn nalatenschap opgenomen en dienovereenkomstig belast. In de praktijk wordt daarom een verrekenbeding vaak facultatief gemaakt, zodat het verrekenbeding niet automatisch uitwerking vindt en er hierdoor dus geen nadelige fiscale gevolgen optreden.

Verrekenbeding fiscaal afgestraft in het Vlaams Gewest

Hoewel de burgerrechtelijke wetgever het bij de hervorming van het erf- en huwelijksvermogensrecht nodig achtte om een wetgevend kader voor verrekenbedingen te creëren, en het principe dus duidelijk genegen is, is dat helaas niet het geval op fiscaal vlak.

In het Vlaams Gewest heeft de Vlaamse decreetgever een decretale regeling ingevoerd die de schulden die dit verrekenbeding met zich meebrengt volledig negeert, wat uiteraard vervelende fiscale bijwerkingen met zich meebrengt. We hernemen opnieuw het hierboven vermelde voorbeeld en gaan ervan uit dat Lea en Marc hun fiscale woonplaats in het Vlaams Gewest hebben. Indien Lea overlijdt, zal in haar aangifte van nalatenschap de schuldvordering van Marc niet als passief kunnen worden afgetrokken, met als gevolg dat het netto belastbaar actief in de successierechten toch nog 600.000 euro bedraagt. Voor echtgenoten die inwoner zijn van het Vlaams Gewest heeft een verrekenbeding dus geen enkele zin meer.

Een niet onbelangrijk deel van de hervorming van het erfrecht had betrekking op de langstlevende echtgenoot. Eén van de nieuwigheden betrof het zogenaamde wettelijk voortgezet vruchtgebruik. In een vorig artikel hebben we deze rechtsfiguur reeds besproken, maar voor alle duidelijkheid hernemen we nog even de grote lijnen ervan aan de hand van een concreet voorbeeld. Daarna gaan we dieper in op enkele burgerrechtelijke aandachtspunten in verband met deze rechtsfiguur.

Nemen we het voorbeeld van Jan en Marie, reeds jaren gehuwd volgens het stelsel van zuivere scheiding van goederen, zonder bijzondere huwelijksclausules. Jan en Marie hebben één zoon, Guy. Stel dat Jan vandaag overlijdt zonder een testament opgesteld te hebben. Het wettelijke erfrecht kent dan in principe aan Marie een recht van vruchtgebruik toe op de goederen die aanwezig zijn in het vermogen van Jan en die behoren tot diens nalatenschap. Guy verkrijgt de blote eigendom. Maar wat als Jan enkele maanden voor zijn overlijden een effectenportefeuille (die dus toebehoorde aan zijn eigen vermogen) geschonken heeft aan zoon Guy met voorbehoud van vruchtgebruik?

Wel, omdat Jan zich een vruchtgebruik heeft voorbehouden op deze effectenportefeuille, en dit vruchtgebruik bijdraagt tot de levensstandaard van Jan en Marie, heeft de wetgever voorzien dat als Jan komt te overlijden, Marie op dat ogenblik een zogenaamd wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik verkrijgt op de door Jan aan Guy geschonken goederen. Dit om de levensstandaard van voor het overlijden zoveel mogelijk te behouden. Normaal gezien zou het vruchtgebruik van Jan door zijn overlijden gewoon moeten uitdoven en zou Guy dan de volle eigendom moeten verkrijgen van de geschonken goederen, maar dit is dus door deze nieuwe rechtsfiguur niet meer het geval.

5 voorwaarden voor het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik

• Het moet steeds gaan om een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik. Bij een schenking van de volle eigendom door Jan aan Guy zal Marie later bij het overlijden van Jan geen wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik genieten.

• Jan moet de schenking met voorbehoud van vruchtgebruik tijdens het huwelijk met Marie gedaan hebben.

• Jan moet tot op het moment van overlijden vruchtgebruiker gebleven zijn van de betreffende goederen.

• Marie komt tot de nalatenschap van Jan en aanvaardt deze.

• Marie heeft zelf niet verzaakt aan dat wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik.

Geen conventioneel maar een wettelijk vruchtgebruik

Het wettelijke toegekend opvolgend vruchtgebruik is een wettelijk vruchtgebruik en geen conventioneel vruchtgebruik zoals in de schenkingsakte aan Guy werd voorzien. Eventuele modaliteiten die in de schenkingsakte voorzien werden zijn op dit wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik dus niet van toepassing.

Guy kan dan ofwel dit nieuwe vruchtgebruik dulden tot op het moment van overlijden van Marie, het ogenblik waarop haar vruchtgebruik dan in principe zal uitdoven en Guy uiteindelijk de volle eigendom verwerft van de effectenportefeuille. Ofwel kan Guy (of Marie) overeenkomstig de algemene regels de omzetting van dit vruchtgebruik vragen en zodoende de verhouding naakte eigendom – vruchtgebruik beëindigen.

Fiscale behandeling

Fiscaal gezien is de behandeling van het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik als volgt. Aangezien successie- en schenkingsrechten een gewestelijke bevoegdheid zijn, moet elke situatie in functie van het gewest van de woonplaats van de schenker/overledene geanalyseerd worden. Zo hebben het Waals en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest tot op heden nog geen specifieke bepaling aangenomen die toelaat successierechten te heffen in hoofde van de langstlevende echtgenoot die van het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik geniet. Het Vlaams Gewest daarentegen heeft uitdrukkelijk een decretale regeling voorzien om successierechten te kunnen heffen op het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik, behoudens specifieke vrijstellingen.

Aandachtspunten en vragen

Deze nieuwe rechtsfiguur heeft al vanaf het begin heel wat vragen opgeworpen. Zonder hierin exhaustief te willen zijn, belichten we hieronder kort enkele aandachtspunten.

• Indien Jan volledig verzaakt aan zijn vruchtgebruik op de door hem geschonken goederen vòòr zijn overlijden, zal Marie overeenkomstig de algemene voorwaarden geen recht hebben op het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik. Maar wat gebeurt er indien tijdens het leven van Jan het vruchtgebruik slechts gedeeltelijk beëindigd wordt, doordat Jan bijvoorbeeld verzaakt aan zijn vruchtgebruik op slechts een bepaald breukdeel van de geschonken goederen? Zal Marie dan, voor zover alle andere voorwaarden vervuld zijn, een wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik kunnen genieten? Gezaghebbende rechtsleer stelt, op basis van een analyse van de wetteksten, dat Marie dan inderdaad een wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik zal kunnen genieten, maar dan beperkt tot het breukdeel waar Jan tot op het moment van overlijden het vruchtgebruik op gehad heeft.
  
• Een andere, niet onbelangrijke vraag heeft betrekking op een situatie waarbij Jan een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik aan Guy gedaan heeft, maar waarbij hij conventioneel (dus in de schenkingsakte) bij zijn overlijden een clausule van terugval van dat vruchtgebruik voorzien heeft ten voordele van Marie. Dit betekent dat bij overlijden van Jan, het conventioneel vruchtgebruik, met inachtneming van alle modaliteiten voorzien in de schenkingsakte, verder zal uitgeoefend worden door Marie. Maar wat dan met het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik dat Marie in principe bij het overlijden van Jan verkrijgt? Volgens gezaghebbende rechtsleer zou in dat geval het conventioneel vruchtgebruik primeren op het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik. Dit laatste wordt dan opgeschort. En wat dan als, na de terugval van het vruchtgebruik ten voordele van Marie, dit conventioneel vruchtgebruik een einde neemt op een eerder tijdstip dan bij het overlijden van Marie, bijvoorbeeld doordat Marie verzaakt aan dit conventioneel vruchtgebruik? Volgens bepaalde rechtsleer zou het wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik dan gewoon herleven. Indien de wens van Marie is dat Guy de volle eigenaar van de destijds door Jan geschonken goederen wordt, dan zou Marie dus ook aan dat wettelijk toegekend opvolgend vruchtgebruik moeten verzaken.
  

Het is duidelijk dat deze nieuwe rechtsfiguur nog steeds veel vragen opwerpt, die in de loop der tijd wellicht door rechtsleer en vooral de rechtspraak verder ingevuld zal worden. Intussen is voorzichtigheid geboden en raden we aan steeds de laatste stand van zaken na te gaan met uw specialist in vermogensplanning indien u een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik overweegt.

Meer weten?

Als u vragen hebt of een doordachte vermogensplanning wilt opmaken, kunt u contact opnemen met uw adviseur, notaris en/of de dienst ‘Estate Planning’ van Deutsche Bank.

Dit artikel vormt geen fiscaal of juridisch advies. De fiscale behandeling hangt af van de individuele situatie van de cliënt en kan in de toekomst wijzigen. Wanneer verwezen wordt naar een fiscaal stelsel, dan dient dat te worden begrepen als het fiscaal stelsel van toepassing op een gemiddelde retailcliënt in de hoedanigheid van een natuurlijk persoon die Belgisch ingezetene is.