Laten we kennismaken met Marc (70), een weduwnaar met twee kinderen, Kurt en Jan. Jan heeft een uitstekende band met zijn vader maar woont en werkt in de Verenigde Staten. Kurt daarentegen heeft een sterke drang tot verkwisten en heeft ook al één en ander op zijn kerfstok, zodat de relatie tussen Kurt en Marc al jaren ernstig verstoord is. Marc heeft tijdens zijn beroepsloopbaan een aanzienlijke effectenportefeuille opgebouwd. Gelet op zijn leeftijd overweegt Marc al een tijdje om een groot deel van zijn effectenportefeuille in blote eigendom en buiten erfdeel door te schenken aan Jan. Aangezien de relatie met Kurt niet goed verloopt, wenst hij aan Kurt niets te schenken. Meer nog, hij denkt zelfs aan een ontervend testament waarbij het erfdeel van Kurt tot diens wettelijke reserve van ¼ herleid wordt. Vòòr Marc bij zijn notaris kan langsgaan om de nodige aktes te laten opstellen, slaat het noodlot echter toe: Marc krijgt een beroerte en belandt in een langdurige coma.

Aangezien Marc in een langdurige coma is terechtgekomen, kan hij geen geldige wil meer uiten en kan hij dus zijn vermogensrechtelijke belangen niet meer zelf waarnemen. Hij bevindt zich in de feitelijke toestand van ’wilsonbekwaamheid’. Marc wordt vervolgens door de vrederechter onder gerechtelijke bescherming geplaatst: hij oordeelt dat een bewindvoerder Marc moet vertegenwoordigen voor het verrichten van handelingen waarvoor hijzelf juridisch handelingsonbekwaam is. Deze bewindvoerder zal (onder meer) de goederen van Marc beheren zoals een goede huisvader. Gezien de verstoorde relatie tussen Marc en Kurt en aangezien Jan in de Verenigde Staten woont, acht de vrederechter het in dit geval aangewezen om een externe advocaat als bewindvoerder aan te stellen. De schenking aan Jan kan echter niet meer plaatsvinden. Dit is immers enkel mogelijk indien de vrederechter de bewindvoerder een bijzondere machtiging verleent om te schenken en voor zover de volgende voorwaarden vervuld zijn: uit (onder andere) vroegere schriftelijke of mondelinge verklaringen van de beschermde persoon, geuit op een tijdstip waarop hij wilsbekwaam was, moet de wil tot schenken uitdrukkelijk blijken. De schenking moet verder ook in verhouding staan tot het vermogen van de beschermde persoon en mag ten slotte niet veroorzaken dat Marc behoeftig zou worden. In het geval van Marc zijn de vermelde voorwaarden niet vervuld en kan de schenking dus niet plaatsvinden. Enige tijd later overlijdt Marc. Aangezien Marc geen testament meer heeft kunnen opstellen, erven Kurt en Jan hun wettelijk voorzien erfdeel, namelijk elk de helft van de nalatenschap. Dit strookt niet alleen niet met de doelstellingen van Marc, maar als spreekwoordelijke kers op de taart, krijgen Kurt en Jan daarbij elk ook nog een zware factuur in de erfbelasting voorgeschoteld...

Had deze vervelende situatie voorkomen kunnen worden? Zeker wel. Door het opstellen van een zorgvolmacht op het moment dat Marc nog handelingsbekwaam was, had hij een groot deel van zijn doelstellingen kunnen bereiken.

Wat is een zorgvolmacht ?

Een zorgvolmacht is een overeenkomst van lastgeving, waarbij de lastgever aan één of meerdere lasthebbers de volmacht geeft om zijn vermogen te beheren wanneer hij dat zelf niet meer kan of wenst te doen. Dit is een bijzondere vorm van lastgeving, want in tegenstelling tot een klassieke lastgeving, eindigt een zorgvolmacht niet bij onbekwaamheid van de lastgever, wat uiteraard zeer belangrijk is op het vlak van vermogensplanning (zie hierna). Op het moment dat de zorgvolmacht wordt opgemaakt moet de lastgever wils- en handelingsbekwaam zijn.

Het doel van de zorgvolmacht is om een ‘buitengerechtelijke bescherming’ te organiseren voor het geval de lastgever op een dag wilsonbekwaam wordt. Buitengerechtelijk, want door gebruik te maken van de zorgvolmacht, is de tussenkomst van de vrederechter bij een eventuele wilsonbekwaamheid van de lastgever in principe niet nodig. De zorgvolmacht krijgt dus voorrang op de gerechtelijke bescherming, voor zover aan alle voorwaarden voldaan is.

Wat kan er geregeld worden via een zorgvolmacht?

Via de zorgvolmacht kan de lastgever specifieke richtlijnen geven aan de lasthebber om ervoor te zorgen dat diens vermogen ook bij onbekwaamheid zal worden beheerd zoals hij dat wenst. Zo zal een zorgvolmacht in principe voorzien dat de lasthebber de goederen van de lastgever op een bepaalde manier kan beheren (bijvoorbeeld de bancaire of belastingzaken van de lastgever regelen, huuropbrengsten innen, huurcontracten vernieuwen, etc). Ook kan er worden voorzien dat de lasthebber bepaalde daden van beschikking kan stellen met betrekking tot de goederen van de lastgever. Zo kan men bijvoorbeeld laten opnemen dat de gezinswoning in geen geval verkocht mag worden voor het bereiken van een bepaalde leeftijd, of dat er schenkingen aan de kinderen gedaan mogen worden, maar enkel ten belope van een bepaald maximum bedrag. Het spreekt voor zich dat vooral dit laatste erg interessant is op vlak van vermogensplanning.

Naast de vermogensrechtelijke belangen kunnen er in een zorgvolmacht ook bepaalde beslissingen over de persoon van de lastgever worden geregeld. Zo kan de keuze van een geschikte zorginstelling geregeld worden, desgevallend verbonden aan bepaalde voorwaarden, of kan voorzien worden dat de lasthebber inzage krijgt in het medisch dossier van de lastgever.

Opgepast, niet alles kan via een zorgvolmacht geregeld worden, zoals bepaalde hoogstpersoonlijke handelingen. Zo is het niet mogelijk om in een zorgvolmacht te voorzien dat de lasthebber een testament kan opstellen voor de goederen van de lastgever.

Wie mag lasthebber zijn?

De lastgever kan in principe vrij kiezen wie hij als lasthebber wil aanduiden. Dat kan een echtgenoot, een kind of zelfs een vriend zijn. Aangezien de zorgvolmacht een overeenkomst is, is het wel belangrijk dat de aangeduide lasthebber de lastgeving aanvaardt. De keuze van de lasthebber is een belangrijke beslissing, want de vrederechter controleert niet systematisch het gedrag van de aangestelde lasthebber. Om een mogelijk risico op wanbeheer zoveel mogelijk te vermijden kan men in een zorgvolmacht naast een lasthebber desgevallend ook een vertrouwenspersoon aanduiden, die de belangen van de lastgever zal behartigen en de lasthebber zal controleren. De lasthebber moet bij de uitoefening van zijn taak in elk geval steeds de belangen van de lastgever behartigen. Als zou blijken dat de lasthebber het mandaat dat hij van de lastgever kreeg niet respecteert, dan kan elke belanghebbende de vrederechter via de zogenaamde alarmbelprocedure verzoeken om een beslissing te nemen over de uitvoering van de zorgvolmacht. De vrederechter zou in dat geval de zorgvolmacht bijvoorbeeld kunnen omzetten in een gerechtelijke bescherming en een (externe) bewindvoerder aanstellen.

Bij het uitoefenen van een zorgvolmacht kunnen er ook soms belangenconflicten tussen de lastgever en de lasthebber ontstaan, waardoor de lasthebber niet zelf kan optreden. Zo kan hij bijvoorbeeld geen schenking aan zichzelf doen vanuit het vermogen van de lastgever. Daarom wordt in een zorgvolmacht meestal een ad-hoc lasthebber voorzien die dan in dat specifieke geval de handeling (zoals bv. de schenking) kan stellen ten aanzien van de lasthebber in wiens hoofde het belangenconflict bestaat.

Hoe wordt een zorgvolmacht opgesteld?

De wet legt geen vormvereisten op voor de zorgvolmacht, maar om uitwerking te hebben moet de zorgvolmacht wel verplicht geregistreerd worden (zie hierna). Daarom zal de zorgvolmacht enkel geldig tot stand kunnen komen door een schriftelijke verklaring. U kunt werken met een onderhandse akte, al raden we in het kader van een familiale vermogensplanning aan om bij de notaris langs te gaan (de notariële lastgeving). Een notariële lastgeving is sowieso noodzakelijk indien de zorgvolmacht betrekking heeft op handelingen die de tussenkomst van een notaris vereisen, zoals de verkoop van een woning, een notariële schenking of een wijziging aan het huwelijkscontract. De notaris zal de akte laten registreren bij het Centraal Register voor Lastgevingsovereenkomsten (CRL). Enkel indien de zorgvolmacht werd geregistreerd bij het CRL, vóór de lastgever wilsonbekwaam geworden is, zal ze geldig zijn wanneer de lastgever effectief wilsonbekwaam geworden is. Is er geen voorafgaande registratie, dan eindigt de zorgvolmacht wanneer men wilsonbekwaam wordt – wat natuurlijk het opzet van de zorgvolmacht tenietdoet.

Wanneer treedt een zorgvolmacht in werking?

U kunt als lastgever zelf kiezen wanneer de zorgvolmacht in werking treedt. De meeste zorgvolmachten worden opgesteld met de intentie om in werking te treden wanneer de lastgever wils- of handelingsonbekwaam is geworden. Maar evengoed kunt u de volmacht meteen in werking laten treden, ook al bent u dan nog handelingsbekwaam. U kan dan nog steeds zelf uw vermogen beheren, maar uw lasthebber kan dan bijvoorbeeld al bepaalde taken overnemen.

U kan zelf bepalen op welke manier de lasthebber uw wilsonbekwaamheid moet laten vaststellen. Vaak wordt voorzien dat deze vaststelling moet gebeuren door twee onafhankelijke artsen, die in hun geneeskundig verslag tot eenzelfde besluit komen.

Wanneer eindigt een zorgvolmacht?

De lastgever kan een zorgvolmacht in principe altijd herroepen, op voorwaarde dat hij op dat moment nog wilsbekwaam is. Bovendien eindigt een zorgvolmacht - die is begonnen op het moment dat de lastgever wilsonbekwaam is geworden - van rechtswege indien de lastgever opnieuw wilsbekwaam wordt (in ons voorbeeld indien Marc zou ontwaken uit zijn coma).

De lasthebber heeft op zijn beurt ook altijd de mogelijkheid om de lastgeving te beëindigen, indien hij de opdracht niet langer kan of wil uitvoeren. Is er in de zorgvolmacht geen opvolger voorzien, dan moet de lasthebber de vrederechter hiervan op de hoogte brengen. Die zal vervolgens een vervanger aanduiden, maar in afwachting zal de ontslagnemende lasthebber zijn mandaat nog moeten voortzetten. Wanneer de zorgvolmacht wordt beëindigd of herroepen, moet de notaris of de griffier van het vredegerecht van de verblijfplaats van de lastgever hiervan op de hoogte gebracht worden. Deze zal vervolgens de beëindiging van de zorgvolmacht registreren in het CRL. Pas na de registratie is de lastgeving beëindigd.

Tot slot kan de vrederechter ook altijd een zorgvolmacht geheel of gedeeltelijk beëindigen als hij meent dat deze niet meer beantwoordt aan de belangen van de lastgever, of als hij van oordeel is dat een rechterlijke bescherming de belangen van de lastgever beter zou dienen.

Wat als Marc een zorgvolmacht had opgesteld?

Marc had op een moment dat hij nog perfect gezond van geest was een notariële zorgvolmacht kunnen laten opstellen. Aangezien zoon Jan in de Verenigde Staten woont, was het in elk geval niet werkbaar om hem als lasthebber aan te duiden. Maar niets belet echter dat Marc bijvoorbeeld zijn beste vriend Rik als lasthebber had aangeduid, met Jan als vertrouwenspersoon. Marc kon ook uitdrukkelijk in zijn zorgvolmacht laten opnemen dat, in het geval hij onbekwaam zou zijn, er aan Jan een schenking buiten erfdeel mocht gebeuren van een bepaald deel van zijn effectenportfeuille. Daarbij kon Marc ook voorzien dat schenkingen er niet voor zouden zorgen dat zijn vermogen onder een bepaalde drempel zou vallen, zodat zijn verzorging niet in het gedrang kwam.

De enige doelstelling die hij niet met zijn zorgvolmacht kon oplossen, was het opstellen van het ontervend testament ten aanzien van Kurt. Aangezien dat een hoogstpersoonlijke handeling is, had Marc dat zelf moeten doen, op een moment dat hij nog wils- en handelingsbekwaam was.

Besluit

Uit het voorbeeld van Marc komt het belang van de zorgvolmacht inzake vermogensplanning duidelijk naar voren. Bij het tijdelijk of definitief onbekwaam worden, biedt de zorgvolmacht immers niet alleen een ruime vrijheid in het opstellen van instructies, waar de lasthebber rekening mee moet houden voor onder andere het beheer van zijn vermogen. Door te voorzien dat er toch nog schenkingen vanuit zijn vermogen mogelijk zijn, al is het onder bepaalde voorwaarden, vermijdt Marc bovendien dat zijn vermogensplanning geblokkeerd zal geraken. Herkent u zich in de situatie van Marc, en hebt u nog geen zorgvolmacht opgesteld, overweeg dan zeker een bezoekje bij uw notaris!